همایش بازخوانی و بررسی دیدگاه‌های سید قطب در روزهای یکشنبه ۲۶ و دوشنبه ۲۷ بهمن ماه به همت کانون اندیشه جوان، موسسه اشراق و نهاد نمایندگی بیت رهبری در تالار علامه امینی واقع در ساختمان مرکزی کتابخانه دانشگاه تهران برگزار شد.
در این همایش؛ حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر رشاد، آیت الله سید هادی خسروشاهی، حسن رحیم‌پور ازغدی، دکتر داوود فیرحی، دکتر احمد رهدار، دکتر اکبر علیخانی، دکتر موسی نجفی، دکتر حمید پارسانیا و جلیل بهرامی‌نیا حضور داشتند.
در روز نخست این همایش که با سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر رشاد رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، دکتر سید هادی خسروشاهی، دکتر داوود فیرحی از اساتید علوم سیاسی و اندیشه سیاسی اسلام و حسن رحیم‌پور ازغدی عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی همراه بود، سخنرانان درباره تحولات تاریخی زمانه سید قطب، تاثیرات انقلاب اسلامی ایران بر جنبش‌های اسلامی معاصر، نسبت بین سید قطب و جریان‌های تکفیری و همچنین دوگانگی در آثار و آراء سید قطب، به بحث و اظهار نظر پرداختند.
همایش ابتدا با گرامی‌داشت یاد شهید روح‌الله سوزنگر آغاز شد و سپس بخشی از بیانات رهبر معظم انقلاب درباره سید قطب ایراد شد: «مرحوم سید قطب در یکی از نوشته‌هایش حرفی دارد که من چهل سال قبل یا شاید بیشتر که این حرف را دیدم، دائماً در ذهن من هست. او می‌گوید اگر طرفداران و داعیان اسلام به جای نوشتن این همه کتاب، به جای این همه تبلیغات، به جای این همه سخنرانی، اداره این همه مسجد، یک کار برای ترویج اسلام بکنند، آن کار از همه این کار‌ها تأثیرش بیشتر است، و آن اینکه در گوشه‌ای از دنیا یک حکومت اسلامی تشکیل بدهند، نفس تشکیل یک حکومت اسلامی در گوشه‌ای از این دنیای بزرگ، اثرش از هزاران کتاب، هزاران سخنرانی و هزاران مطلب نکته‌دار در ترویج دین، بیشتر است».
علی اکبر رشاد: سید قطب محافظه‌کار است
حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر رشاد بحث خود را با موضوع محافظه‌کاری عملی سید قطب آغاز کرد. این اندیشمند با اشاره به جریانات اعتزال تاریخی، اشعریت و اعتزال نو (جریان نو اعتزالی) که سید قطب خود از بانیان این جریان است، فقدان فلسفه صحیح، فقدان منطق کارآمد در درک دین و فقدان حماسه را باعث ناکارآمدی این جریانات برشمرد. وی ادامه داد: جان‌مایه روشنگری و روشنفکری، عقل‌گرایی است و در این زمینه اشعریت تفاوت ذاتی با روشنفکری دارد. رشاد افزود: نتیجه این نگرش اشعری، انسداد اجتهاد بود که بلای جان امت اسلامی شده است. بنابراین اهتمام عده-ای از عناصر خیرخواه جامعه اسلامی برای رفع این معضل، طیف اعتزالیون را به وجود آورد. رشاد از اعتزال به عنوان یک رویکرد معرفتی و نه یک دستگاه و مکتب فکری نام برد و توضیح داد که اعتزال برای زدودن سلطه اشعریت به وجود آمد.
رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی نتیجه می‌گیرد که سید قطب باید متعلق به همین طیف پیشگامان تفکر اعتزال باشد. در آثار سید قطب هیچ اثر عمیق و ماندگاری که منشا تحولات عمیق معرفتی باشد، نیست؛ بلکه آنچه که به چشم می‌خورد یک روح محافظه‌کارانه در عملکرد وی است که در نهایت دچار تفرقه می‌شود.
خسروشاهی: حکومت اسلامی از نظر سید قطب
آیت الله سید هادی خسروشاهی با موضوع استمرار سید قطب به تقسیم‌بندی جامعه اسلامی به ایراد سخنرانی پرداخت. این محقق بیان کرد که اندیشه سیاسی سید قطب درباره نوع حکومت اسلامی چهار عنصر پویایی بودن، مفاهیم، بنیاد‌ها و هدف دارد که تمام تلاش سید در راستای اجرایی کردن این عناصر بود. سفیر سابق ایران در واتیکان در تبیین اندیشه حکومت اسلامی سید اظهار داشت: سید پایه-های حکومت اسلامی را به سه دسته فرمان‌برداری افراد، عدالت اجتماعی فرمان‌روایان و مشاوره بین رهبران و مردم تقسیم می‌کند، به عقیده سید، شورا یک امر اجتماعی است و فقط مختص دولت نیست، نظام اسلامی یک نظام شورایی و مردم‌سالار است.
این استاد با رد این ادعا که داعش و طالبان زائیده‌ی تئوری‌ها و افکار سید است، آن را کاملاً بی‌ربط و ناصحیح خواند و اعلام کرد که برنامه‌های داعش و طالبان اصلاً ارتباطی به اندیشه‌های اخوان و سید قطب نداشته و ندارد.
این محقق همچنین ادعای عده‌ای را که معتقدند سید در کتاب فی ظلال القرآن به شیعه تعرض داشته است، مطلقاً رد کرد و توضیح داد که: ایشان در تفسیر سوره مبارکه غافر آیه ۵۱ تا ۵۵ از کتاب فی ظلال القرآن به تناسب موضوع حضرت ابراهیم علیه السلام از جایگاه رفیع امام حسین علیه السلام در حماسه عاشورا یاد کرده است. (ر. ک: فلسفه نهضت عاشورا، آیت الله خسروشاهی).
وی در پایان اعلام کرد که بهتر است خیلی زود و عجولانه در مورد علما و بزرگان اهل سنت قضاوت نکنیم.
داوود فیرحی: سید قطب از جاهلیت تا تکفیر
دکتر فیرحی استاد دانشگاه تهران زندگی سید قطب را به سه دوره تقسیم کرد و گفت: تاریخ تولد سید قطب در سال ۱۳۲۴ قمری همزمان با دوره مشروطه در ایران است. سال‌ها بعد او عازم آمریکا می‌شود و در سال‌های ۱۹۴۶ و ۱۹۴۷ دو سال در آنجا حضور دارد که یکی از دوره‌های مهم زندگی اوست، چرا که سید قطب در این دوره به تدریج به دیدگاه‌های مهمی می‌رسد. در سال ۱۹۴۸ از طرف دولت مصر بورسیه می‌شود تا در مورد نظام آموزش عالی آمریکا تحقیق کند و این مطالعات و تحقیقات بیشتر او را به موضع مخالفت با سیاستهای دولت مصر می‌کشاند.
این استاد دانشگاه در ادامه سخنانش با بیان اینکه سید قطب در سال ۱۹۵۳ و در ۴۵ سالگی رسماً به گروه اخوان المسلمین می‌پیوندد، تصریح کرد: سید قطب جمله‌ای در مورد این دوران دارد که نشان دهنده میزان علاقه او به اخوان است، وی می‌گوید در آن سال متولد شدم. به تدریج در جنبش اخوان المسلمین رشد می‌کند و در سال ۱۹۵۴ روزنامه اخوان را سردبیری می‌کند. بعد‌ها به مدت ۱۵ سال زندانی می‌شود و «معالم فی الطریق» را که یکی از مهم‌ترین آثار اوست می‌نویسد.
وی افزود: در سال ۱۹۶۵ یا ۱۹۶۶حکم اعدامش صادر می‌شود، در این دوران مطالعات مهمی در مورد مفهوم جاهلیت انجام می‌دهد.
این استاد دانشگاه تهران گفت که به نظر می‌رسد تئوری جاهلیت قبل از سید قطب در آثار ابوالاعلی مودودی وجود دارد و سید قطب خالق این تئوری نیست و اکثر جریان‌های تکفیری با توجیهی نادرست، برداشتی نادرست از مفهوم جاهلیت سید دارند. این استاد توضیح داد که منظور سید از جاهلیت ایالات متحده است و نظام حقوقی آنرا مورد انتقاد قرار می‌دهد. وی ادامه داد که سید نه تنها دنیای غیرمسلمانان را بلکه دنیای امروزی مسلمانان را نیز دنیای جاهلی می‌داند.
فیرحی توضیح داد که در ادبیات سید قطب تکفیر نیست اما جاهلیت را به تمام جوامع توسعه می‌دهد و تکفیری‌ها به جای بحث سید در مورد توسعه با برداشتی نادرست از اندیشه سید اعلام می‌کنند که تمامی جوامع مسلمان امروزی کافر یا در حکم کافر، یا اهل شرک و نفاقند. برای نمونه در سال‌های ۹۰ و ۹۱ ما شیخ عبدالملک مفتی را داریم که حکم به کفر تمام دیار عراق دادند.
در ادبیات سید جمله‌ای وجود دارد که می‌گوید: «هرمسلمانی، هرجایی که توانی دارد، حکومت اسلامی برپا دارد» فیرحی توضیح داد که تکفیری‌ها این مطلب را بولد کرده‌اند و اعتقاد دارند که بعضی‌ها اهل شرکند، مثل شیعه، و بعضی‌ها مثل سنی‌هایی که با غرب همکاری می‌کنند اهل نفاقند و عده‌ای نیز اهل بدعت هستند، مانند کسانی که به دموکراسی و انتخابات و مانند این‌ها اعتقاد دارند.
حسن رحیم پورازغدی: دوگانگی در آثار و آراء سید قطب
سخنران آخر روز اول همایش، حسن رحیم‌پور ازغدی، مطلب خود را با دو مقدمه آغاز کرد. مقدمه اول اشکالی بود از برچسب‌هایی که امروزه به سید قطب و امثال او داده می‌شود. به قول پورازغدی سید قطب یکی از پنج نفر اصلی بنیان‌گذار اسلام‌گرایی انقلابی است. وی گفت: سید قطب کسی است که نقش جدی در انقلاب‌های امروزی روشنفکری در جهان اسلام داشته است.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با بیان اینکه اگر ندانیم در آن زمان منشأ همه آن مفاهیم چه نظریه و چه اتفاقاتی بوده است، دچار اشتباه شده‌ایم اظهار داشت که: سید قطب در آن زمان حرفهایی می‌زد که کاملاً تازه بود و برای اولین بار مطرح می‌شد. سید قطب زمانی به اخوان ملحق می‌شود که تازه از آمریکا برگشته است و ضد آمریکایی‌ترین و ضد صهیونیست‌ترین آدم شده است. این نظریه‌پرداز نتیجه می‌گیرد که اینگونه برچسب‌زدن‌ها به سید قطب به لحاظ علمی و تاریخی کاملاً اشتباه است.
مقدمه دوم ایشان مفاهیم و مقولاتی است که امروزه هم توسط اسلام‌گرایان و هم توسط جریان‌های تکفیری تندرو به کار می‌رود. وی گفت که: اصل تکفیر مقوله درستی است، اما سوء‌استفاده از آن مشکل به وجود می‌آورد؛ بنابراین باید در مفاهیم دقت کرد و نمونه تکفیر سلمان رشدی توسط امام را بیان نمود.
پورازغدی با جدیت و اطمینان کامل این مطلب را که سید قطب تئوریسین جریان‌های وهابی و غیره است، رد کرد و گفت که مصر هیچ‌وقت مهد وهابیت نبوده و بلکه جای تصوف است.
وی ادامه داد که بُعد ضد صهیونیستی اخوان مهم‌ترین بُعد تشابه آن‌ها با انقلاب اسلامی ایران است و نقطه اتحاد شیعه و سنی، امام حسن البنا و سید قطب و جریان بنیان‌گذاران اخوان است. این اندیشمند توضیح داد که: سید قطب بعد از بازگشت از آمریکا کاملا یک ضدآمریکایی می‌شود و اصطلاح اسلام آمریکایی را مطرح می‌کند. به عقیده سید، اسلامی که آمریکا می‌خواهد اسلامی است که نه با استعمار و استبداد و حکومت‌های استبدادی، بلکه اسلامی است که فقط با کمونیسم می‌جنگد.
پورازغدی ضمن ذکر شعار‌ها و نقل‌قول‌هایی از اسناد و آثار سید قطب در تبیین شباهت‌های فراوان انقلاب اسلامی ایران و انقلاب اخوان، مسئله خشونت را مطرح و عنوان کرد که دلیل به وجود آمدن رادیکالیسم اسلامی اهل سنت، خشونت‌هایی بود که حکومت‌ها با مردم اهل سنت و اخوان می‌کردند و در واقع در نتیجه این بدرفتاری‌ها و بعد از اعدام سید است که جریان رادیکال اسلامی به وجود می‌آید.
ایشان در انت‌ها تعاریف سیدقطب از جامعه اسلامی و جامعه جاهلی را بیان و تشریح کرد و با اشاره به کتاب‌ها و آثار سید قطب عنوان کرد سید هیچ انحرافی به سمت وهابیت ندارند و بلکه همگی از اسلام و آینده این دین صحبت می‌کنند.
وی همچنین ویژگی‌های تمدن اسلامی و حکومت اسلامی را از نظر سید قطب در هفت دسته تقسیم‌بندی کرد و گفت که حکومت اسلامی باید ۱- ربانی و غایت آن خدا باشد ۲- اصول اساسی و ثابت الهی داشته باشد ۳- واقع‌گرا و عملی باشد ۴- اسلامی عملگرا باشد و عملگرایی داشته باشد ۵- هماهنگی و انسجام داشته باشد ۶- جهان‌شمول باشد و ۷- نهایتا اینکه توحید فقط نظر نیست بلکه باید در عمل هم مشهود باشد.
در پایان، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی به دو مورد از تفاوت‌های سید و جریان‌های تکفیری اشاره کرد و گفت که سید قطب می‌گوید امروزه یکی از مشکلاتی که دامن‌گیر جوامع اسلامی شده است عدم اجتهاد است، پس مشخص می‌شود که سید به اجتهاد اعتقاد دارد. این در حالی است که تکفیری‌ها به هیچ وجه به اجتهاد اعتقاد ندارند. همچنین کلامی از سید وجود دارد که می‌گوید: «اسلام هیچ مسئله-ای را به اندازه عدم تساوی اقتصادی منفور‌تر نمی‌داند»، با این جمله سید قطب بحث عدالت اقتصادی را مطرح می‌کند در حالیکه جریان‌های تکفیری اصلاً به این مسئله دقت نکرده‌اند و بدان اشاره‌ای نداشته-اند.
نظرات